Skutkiem przyjmowania antybiotyków w takiej formie jest przede wszystkim zwiększone ryzyko występowania reakcji alergicznych oraz zaburzeń funkcjonowania tkanek lub narządów. Nawet małe dawki antybiotyków przyjmowane z żywnością przez dłuższy czas mogą przyczyniać się do powstawania w organizmie ludzkim lekoopornych szczepów bakteryjnych [1].

Oporność na antybiotyki, według szacunków OECD [2], może być przyczyną 700.000 zgonów na całym świecie. Oporność na antybiotyki w porównaniu z sytuacją, kiedy ona nie występowała, przynosi również znaczne straty finansowe. W państwach OECD mogą one osiągnąć w 2050 r. ok.2,9 biliona dolarów [3]. Jak pokazują dane opublikowane przez Europejską Agencję Leków, stosowanie antybiotyków w Europie jest ponad dwukrotnie wyższe w leczeniu zwierząt niż ludzi [4]. Kierując się dobrem konsumentów oraz mając na względzie zalecenia organizacji międzynarodowych, wprowadzono regulacje określające zasady użycia antybiotyków w leczeniu zwierząt, których produkty przeznaczone są do konsumpcji, czego wyrazem było m.in. zakazanie stosowania antybiotykowych stymulatorów wzrostu, leków antybakteryjnych o silnym działaniu toksycznym oraz objecie producentów systematyczną kontrolą pozostałości antybiotyków w produktach spożywczych.

Krowa z zapaleniem gruczołu mlekowego poddana leczeniu lekami przeciwbakteryjnymi, wydziela mleko, które jest niezdatne do przetwórstwa. W takim mleku jest zaburzony rozwój naturalnej flory bakterii kwasu mlekowego. Pozostałości antybiotyków hamują rozwój bakterii fermentacyjnych i zakwasów, w rezultacie czego powstaje produkt o niskiej jakości mikrobiologicznej i niskich walorach smakowych. Mleko z pozostałościami antybiotyków użyte do produkcji serów powoduje poważne wady produktu, uzyskany ser posiada nieprzyjemny zapach oraz wadliwą teksturę i wady organoleptyczne. Zarówno w kraju jak i w Unii Europejskiej w związku z niebezpieczeństwem zdrowotnym wynikającym z wprowadzenia na rynek produktów z pozostałościami leków weterynaryjnych opracowano szereg programów mających na celu kontrolowanie ilości używanych w leczeniu antybiotyków oraz badanie zjawiska antybiotykooporności. Problem ten znalazł szerokie zastosowanie wśród wielu światowych organizacji i agencji, takich jak: Komisja Europejska pod kierownictwem Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności ( EFSA), czy też Parlament Europejski, na świecie WHO, FDA. W Polsce problemem zajmuje się PIWET-PIB w Puławach.

Wykrywanie pozostałości substancji antybakteryjnych w mleku surowym

Przemysł mleczarski w Polsce rozwija się bardzo prężnie. Za jakość produktu finalnego odpowiada właściwa jakość surowca. Dobry surowiec gwarantuje właściwy przebieg procesów technologicznych, a w rezultacie produkt o wysokich walorach konsumpcyjnych. Regulacje prawne dbają o to, aby każda ze stron miała gwarancję jakości surowca i produktu. Kontrola skupowanego surowca jest nieodzownym elementem prac służb weterynaryjnych w walce z pozostałościami leków weterynaryjnych w mleku.

Kontrola jest sprawowana przez służby weterynaryjne, zakłady mleczarskie i samych hodowców już w gospodarstwie. Jest to idealne rozwiązanie, bo  nie pozwala skierować do skupu mleka w sytuacji, kiedy pomimo upływu okresu karencji, pozostałości leku są jeszcze wykrywane. Nie jest to trudne z technicznego punktu widzenia, ponieważ dostępne są niedrogie testy komercyjne, nie jest też wymagane jakieś specjalnie kosztowne wyposażenie. Taka wewnętrzna kontrola producencka nie jest jedyną i zakłady przemysłu mleczarskiego kontrolują surowiec także we własnym zakresie, zwykle przy użyciu szybkich testów receptorowych. Na rynku dostępnych jest wiele tego rodzaju testów, jednak zdecydowana większość z nich wykrywa głownie antybiotyki β-laktamowe lub grupę β-laktamów i tetracyklin. Grupa oligosacharydów, w tym streptomycyna takimi testami nie jest zwykle wykrywana. Zasadą jest, aby w przypadku wyniku dodatniego wykonać dodatkowo badanie z zastosowaniem testu mikrobiologicznego o szerokim spektrum wykrywalności substancji antybakteryjnych oraz dużej czułości zbliżonej do maksymalnych dopuszczalnych poziomów Maximum Residual Limit (MRL) dla badanych substancji.

W świetle prawa substancje przeciwbakteryjne w żywności definiuje Ustawa z dn. 25.08.2006r. o Bezpieczeństwie Żywności i Żywienia [5]. W art.3 pkt 44 środek spożywczy określa się jako szkodliwy dla zdrowia lub życia człowieka, kiedy zawiera produkty lecznicze weterynaryjne w ilości przekraczającej dopuszczalne limity lub zabronione w rozporządzeniach Unii Europejskiej. Unijne procedury określania maksymalnych limitów pozostałości ( MRL) substancji farmakologicznie czynnych w środkach spożywczych zawarte zostały w Rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr. 470/2009 [6], zaś poziomy tych limitów można znaleźć w Rozporzadzeniu Komisji (UE) nr 37/2010 z dn. 22.12.2009r. w sprawie substancji farmakologicznie czynnych i ich klasyfikacji w odniesieniu do MRL w środkach spożywczych pochodzenia zwierzęcego [7].

W kontroli surowca mlecznego w zakładach mleczarskich stosowane są najczęściej komercyjnie dostępne kilkuminutowe testy receptorowe i testy mikrobiologiczne, najczęściej wykorzystujące Bacillus stearothermophilus jako szczep testowy. Aby można było je stosować, muszą one posiadać pozytywną opinię Państwowego Instytutu Weterynaryjnego - Państwowego Instytutu Badawczego w Puławach i być umieszczone w wykazie wyrobów do diagnostyki in vitro stosowanych w medycynie weterynaryjnej, który prowadzi Główny Lekarz Weterynarii.

Nie ma jednak testów idealnych, pozwalających wykrywać wszystkie pozostałości leków i na wymaganych poziomach.

Powszechnie dostępne na rynku testy mikrobiologiczne to: Delvotest, Polutest, BRtest, Milchtest, Eclipse, Cow Side II, Blue Yellow II, natomiast receptorowe: Beta Star Combo, Charm MRLBLTET, Charm MRLBL, Delvo-X-Press, Twinsensor BT.

Testy Polutest®M, MS - opis i charakterystyka

Polutest®M, MS to jedyne krajowe testy mikrobiologiczne wykrywające szerokie spektrum pozostałości substancji antybakteryjnych w mleku, posiadające bardzo długi okres trwałości wynoszący 18 miesięcy w temperaturze chłodniczej i przystępną cenę. Tak długa trwałość jest rezultatem bezwodnej formy, jaką osiągnięto dzięki użyciu nie stosowanego dotychczas w metodach mikrobiologicznych żelifikatora tworzącego żel bezpośrednio po uwodnieniu bez ogrzewania. Jako szczep testowy został użyty Geobacillus stearothermophilus ATCC®10149.

Testy składają się z podstawowego preparatu suchego umieszczonego we fiolce oraz odczynnika uwadniającego dołączanego w probówce. W przypadku Polutestu M jest to jałowa woda destylowana o odpowiednim pH, natomiast w przypadku Polutestu MS roztwór z trimethoprimem pozwalający dodatkowo wykrywać pozostałości sulfonamidów w mleku. Przed wykorzystaniem testu suchy preparat we fiolce należy uwodnić, dodając do niego odczynnik uwadniajacy w ilości 0,3 ml przy użyciu mikropipety a następnie wymieszać przez 3-5 krotne wstrząśnięcie ampułką ruchem wahadłowym bądź kilkukrotne stuknięcie w blat stołu. Bardzo pomocne przy uwadnianiu testów jest użycie mikrowytrząsarki do probówek.

Po żelifikacji na uzyskany żel nanosi się 0,1 ml badanego mleka i inkubuje w bloku grzejnym w temp 64±0,5°C, w łaźni wodnej z wymuszonym ruchem wody w temp. 64±1°C, lub w termostacie z temp. ustawioną na 68 ±1ºC do momentu zmiany barwy z purpurowej na żółto-kremową w próbce kontrolnej, co trwa zwykle dla Polutestu M 3h ±15 min, a dla Polutestu MS - 15 min dłużej. Barwa sinofioletowa wskazuje na obecność pozostałości substancji hamujacych w mleku, a barwa żólto-kremowa na ich brak.

Zakresy wykrywalności substancji antybakteryjnych testami Polutest®

Test wykonany dokładnie, z należytą starannością, gwarantuje prawidłowy, czytelny i powtarzalny wynik oznaczenia.

Polutest® MS pozwala wykrywać w mleku chemioterapeutyki wszystkich grup stosowane w lecznictwie weterynaryjnym.

Test jest konkurencyjny do wytwarzanych w Holandii (Delvotest) odpowiedników. Ma porównywalne wykrywalności na większość substancji antybakteryjnych stosowanych w zestawach leków do leczenia krów.

Międzylaboratoryjne Badania Biegłości w zakresie oznaczania m.in. substancji hamujących zorganizowane w maju 2008 r. przez PIWet Puławy dowiodły, ze powszechnie stosowany na rynku mleczarskim test mikrobiologiczny (wymóg kontraktów handlowych) nie pozwala na wykrycie pozostałości streptomycyny nawet na poziomie 2,5-krotnego MRL. Tymczasem Polutest® MS produkcji krajowej umożliwia wykrywanie pozostałości streptomycyny na poziomie MRL Streptomycyna jest powszechnie stosowana jako składnik leków używanych do leczenia mastitis, stanowi składnik ok. 20% stosowanych leków weterynaryjnych [8].

Polutesty® M i MS zostały opracowane i opatentowane w nieistniejącym już Instytucie Mleczarstwa Stacja Doświadczalna w Olsztynie [9].

Zgłoszone do ochrony prawnej - posiadają prawo ochronne na znak towarowy zarejestrowany w Urzędzie Patentowym RP [10].

Na rynku mleczarskim utrzymują się w ciągłej, nieprzerwanej sprzedaży od r.1990.

Obecnie produkowane są w firmie o tej samej nazwie znajdującej się w Olsztyńskim Parku Naukowo-Technologicznym.

Firma POLUTEST jest jednocześnie producentem i dystrybutorem testów.

Zaopatrujemy w testy Zakłady Mleczarskie, Okręgowe Spółdzielnie Mleczarskie, Laboratoria Oceny Mleka, inne laboratoria, hodowców czy farmerów.

Wykonujemy oznaczenia wykrywania substancji hamujących Polutestem MS w dostarczonych próbkach mleka wg opracowanych procedur.

Służymy chętnie radą i pomocą w razie jakichkolwiek problemów z wykonaniem oznaczenia.

Zapraszamy wszystkich chętnych do współpracy.

Polutest® został wysoko oceniony przez FIL – IDF w międzynarodowych badaniach laboratoryjnych, 1992. Otrzymał „ATUT 2001” za najlepszy produkt Polski Północno-Wschodniej. Uzyskał pozytywną opinię Państwowego Instytutu Weterynaryjnego w Puławach oraz Certyfikat Jakości Głównego Inspektora Weterynarii Ukrainy.

Źródła cytowań

1. A. Posyniak, Występowanie antybiotyków w żywności - aspekty prawne i analityczne kontroli pozostałości, ,,Życie Weterynaryjne” 86(9),2011,

http://www.vetpol.org.pl/dmdocumets/ZW%202011_09%20%2008.pdf

2. Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (ang. Organisation for Economic Cooperation and Development)

3. Konkluzje Rady w sprawie następnych kroków w dziedzinie zwalczania oporności na środki przeciwdrobnoustrojowe w ramach podejścia ,, Jedno zdrowie- konkluzja nr 13 (Dz. Urz. UE C269 z 23.07.2016, str.26)

4. http://www.tygodnik-rolniczy.pl/articles/zwierzeta/ograniczanie-antybiotyków-w-hodowli/

5. Ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia. Tekst jednolity ( Dz.U. z 8 kwietnia 2015 r. poz. 594 )

6. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 479/2009 z 6 maja 2009r. ustanawiające wspólnotowe procedury określania maksymalnych limitów pozostałości substancji farmakologicznie czynnych w środkach spożywczych pochodzenia zwierzęcego oraz uchylające Rozporzadzenie Rady ( EWG) nr 2377/90 oraz zmieniające dyrektywę 2001/82/WE Parlamentu Europejskiego i Rady i rozporządzenie (WE) nr 726/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady ( Dz. U. L 152/11 z 16.06.2009r.)

7. Rozporządzenie Komisji (UE) nr 37/2010 z 22 grudnia 2009r. w sprawie substancji farmakologicznie czynnych i ich klasyfikacji w odniesieniu do maksymalnych limitów pozostałości w srodkach spożywczych pochodzenia zwierzęcego ( Dz. U. L. 15/1 z 20.01.2010r.)

8. Cichosz G, Pozostałości substancji hamujących w mleku – nie do końca rozwiązany problem, www.lab-mlek.com.pl/artykuly.php

9. Opis Patentowy PL 160080 B1, 02/93, Świadectwo Autorskie o Dokonaniu Wynalazku UP RP, 1993

10. Świadectwo Ochronne nr 100406, UP RP, 10.07.1998